Muzyka instrumentalna ludu polskiego
Muzyka instrumentalna, prawie wyłącznie taneczna, odgrywa dominującą rolę w polskim folklorze muzycznym. Jej wysoki rozwój silnie odróżnia naszą muzykę ludową od muzyki Słowian wschodnich, u których, przeciwnie, wspaniały rozwój zespołowej muzyki wokalnej, często wielogłosowej, nadaje zasadniczy ton całej kulturze muzycznej. Pod tym względem jedynie bardziej zachowawcze regiony wschodniej Polski, na przykład Kurpie o zdecydowanym nastawieniu wokalnym, nawiązują do tradycji wschodniosłowiańskich.
Instrumentalna muzyka nietaneczna jest u nas zjawiskiem wyjątkowym. Oprócz prostych form sygnalizacyjnych, wykonywanych czasem na prymitywnych instrumentach, na przykład na trąbach drewnianych i rogach (trębitach, ligawkach, bazunach), należą tu swobodne improwizacje, na przykład pasterzy, czasem oparte na nietanecznych melodiach wokalnych, wykonywane na fujarkach, gęślikach itp., i to często nie tyle z przeznaczeniem dla grona słuchaczy, ile dla zaspokojenia własnych potrzeb.
Funkcję akompaniamentu do tańca przejęła w Polsce prawie całkowicie muzyka instrumentalna. W przeciwieństwie do Słowian południowych i wschodnich, u których nierzadko można spotkać się z tańczeniem do śpiewu i wybijaniem rytmu klaskaniem, u nas bez większej przesady można powiedzieć, że bez muzyki instrumentalnej nie ma zabawy tanecznej.
Muzyka instrumentalna tkwi swymi korzeniami silnie w muzyce wokalnej, na którą zresztą z kolei sama oddziałuje. Przeważnie wykonuje się na instrumentach melodie istniejące równocześnie w połączeniu z tekstem słownym jako pieśni. Istnieją wprawdzie również utwory instrumentalne nie mające swych odpowiedników w pieśniach ludowych.
W rozwoju ludowych form tanecznych, tak jak w całym folklorze muzycznym, można zaobserwować ogólną tendencję rozwojową polegającą na zwiększaniu tempa melodii oraz stopniowym zaniku tańców powolnych.
Zespoły instrumentalne
W Polsce w tradycji ludowej zespół instrumentalny przygrywający do tańca nazywano po prostu muzyką. Dopiero w XX wieku w literaturze muzykologicznej upowszechnił się zwyczaj określania wiejskich zespołów instrumentalnych mianem kapeli. Dziś ta nazwa jest w powszechnym użyciu również wśród wiejskich muzykantów ludowych.
W kulturach ludowych wykształcenie się zespołów muzycznych poprzedziła instytucja instrumentalistów grających indywidualnie. W praktyce ludowej na naszych terenach rzadko spotykano jednego muzykanta przygrywającego do tańca. Działo się tak na szczególnie ubogich weselach. Zespół składał się zwykle w dwóch, trzech lub nawet większej liczby muzykantów. Skład kapeli był różny, zależny od lokalnych tradycji i warunków zewnętrznych. Rozpowszechnianie się lepszych instrumentów powodowało zanik mniej doskonałych i spychanie ich do roli instrumentów pastuszych, dziecięcych itp. Tak działo się z wieloma prymitywnymi narzędziami muzycznymi, na przykład z różnymi piszczałkami, które niegdyś były podstawowymi instrumentami melodycznymi. Zastąpiły je doskonalsze instrumenty dudowe i strunowe. Zasadnicze zmiany nastąpiły z chwilą wprowadzenia tanich instrumentów fabrycznych.
Podstawową zasadą tworzenia ludowych zespołów w Polsce było łączenie instrumentów różnych, pełniących odmienne funkcje. Takie charakterystyczne zespoły składały się z dwóch instrumentów. W okresie dokumentowanym przez folklorystów właściwie we wszystkich typowych tradycyjnych kapelach ludowych występowały skrzypce lub ich lokalne odmiany w postaci złóbcoków podhalańskich lub mazanek wielkopolskich. W Polsce wyróżniały się przede wszystkim trzy typy zespołów:
skrzypce z dudami, skrzypce z basami i skrzypce z bębenkiem.
Skrzypce i dudy (melodia A) to bardzo charakterystyczny skład kapeli w centralnowschodniej Europie. W Polsce mamy trzy skupiska dudziarskie obejmujące Wielkopolskę, Beskid Śląski i Beskid Żywiecki. Dawniej dudy były popularne w całej Polsce.
Zespół skrzypce – basy (melodia B), niegdyś bardzo popularny, również podlegał przemianom. W pierwotnej postaci zachował się w niewielu miejscowościach. Zaniknął całkowicie lub zmienił się poprzez wzbogacenie innymi instrumentami. Jedną z głównych zmian w muzyce ludowej późnego wieku XIX było upowszechnienie praktyki sekundowania, czyli akompaniowania rytmiczno-harmonicznego na słabych częściach taktu prymiście grającemu melodię. W południowych regionach Polski pod wpływem zespołów miejskich małe basy z końcem XIX wieku i początkiem XX wieku zostały zastąpione kontrabasem. W centralnej i wschodniej Polsce kontrabas stał się popularny w niektórych miejscach dopiero w latach trzydziestych XX wieku.
Nie wiemy dokładnie, kiedy rozpowszechnił się bębenek jednostronny W centralnej Polsce, na Mazowszu znany jest co najmniej od połowy XIX wieku, na Podlasiu i Lubelszczyźnie od końca XIX wieku. Skrzypce i bębenek (melodia C) stały się podstawowym zespołem (na przykład w Lubelskiem). Czasem dołączano do niego jeszcze basy lub -jak w Biłgorajskiem – sekund. Pod koniec XIX wieku w niektórych regionach Mazowsza i północnej Małopolski stały się popularne większe, dwustronne bębny.
W drugiej połowie XIX wieku do tradycyjnych zespołów ludowych włączano rożne instrumenty dęte, zwłaszcza te, których używały ówczesne orkiestry wojskowe. Nowe typy kapel najpierw upowszechniły się w miastach regionu krakowskiego, a czym stopniowo przenikały na wieś. Najpierw spopularyzowany został klarnet. Następnie, na przełomie wieków do zespołów wiejskich włączono trąbkę. Około 1910 roku zespoły z instrumentami dętymi były preferowane na wsiach. Na zachodnich obszarach, np na Śląsku, a niekiedy i w innych stronach, spotkać można kapele ludowe złożone z samych instrumentów dętych.
Do praktyki wiejskiej pod koniec XIX wieku wchodziły również różnego rodzaju harmonie i akordeony. W niektórych regionach zaczęły wypierać dawne typy kapel, zmieniać ich brzmienie i wprowadzać nowy repertuar.
Przykłady muzyczne na podstawie „Muzyki źródeł” Kolekcja Muzyki Ludowej Polskiego Radia:
A. Beskidy – Beskid śląski – Wiązanka melodii beskidzkich – Dudy (gajdy) + skrzypce; B. Sieradzkie – Polka – skrzypce + basy; C. Małopolska Północna – Radomskie – Polka szabasówka – skrzypce + bębenek